تنبیه بدنی کودکان (روانشناسی اسلامی)یکی از مسائل مهم و پیچیده تربیتی که اکثر پدران و مادران در آن دچار تردیدند، چگونگی برخورد با آنان با کارهای نادرست کودکان است، به طوری که بیشتر اوقات والدین متحیر می‌مانند که در مقابل خطاها و کجروی‌های فرزندانشان و روی برتافتن آنان از توصیه‌ها و راهنمایی‌ها چه واکنشی نشان دهند. اگر در مقابل کارهای زشت و ناپسند آنان سکوت کنند کودکان بر خطاهای خود افزوده و جسارت بیشتری پیدا می‌کنند، و اگر عکس‌العمل نشان داده و فرزندان را تنبیه کنند چه بسا که مشکلات دیگری هم بیافرینند. در این بخش، در پرتو کلام نورانی معصومین (علیهم‌السّلام) نخست به موارد منع و جواز تنبیه و سپس به بهترین راه حل‌ها در این زمینه اشاره می‌کنیم و در خاتمه به سیره معصومین (علیهم‌السّلام) نظر می‌افکنیم. ۱ - موارد منع تنبیه کودکاندر روایات به چند مورد اشاره شده که نباید در آن موارد کودکان را زد. ذکر این مورد، برای آن نیست که در سایر موارد کتک زدن بی‌اشکال است، بلکه به طور کلی اصل اساسی و عمومی و اولیۀ اسلامی- که نقش تربیتی و اصلاحی بس عظیمی دارد – همان تشویق و تحریک مثبت و اشتیاق‌انگیز در کارهای خوب است. تنبیه جز در موارد خاص – که به برخی از آنها اشاره خواهد شد – غالبا تاثیر منفی دارد و اگر گفته می‌شود در موارد زیر تنبیه بدنی کنار گذاشته شود از باب تاکید بر ترک آن است، نه تایید آن در موارد دیگر. ۱- یکی از مواردی که نباید کودکان را کتک زد آن‌جاست که نام‌های پاک و مقدسی بر کودکان نهاده شده باشد. در بخش نامگذاری کودکان اشاره کردیم که اهل‌بیت (علیهم‌السّلام) تاکید فراوانی داشتند بر این‌که مبادا کودکان همنام پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌و‌سلم) و حضرت فاطمۀزهرا (علیهاالسّلام) و ائمۀمعصومین (علیهم‌السّلام) مورد آزار و تنبیه بدنی قرار گیرند. ۲- فرزند را قبل از ده سالگی برای نماز نباید زد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌و‌سلم) فرمود: «ادب صغار اهل بیتک بلسانک علی الصلاه و الطهور، فاذا بلغوا عشر سنین، فاضرب و لا تجاوز ثلاثا؛ [۱]
ورام، مسعود بن عیسی، مجموعۀورام، ص۳۵۸.
فرزندان خردسالت را با زبان بر نماز و وضو انس و عادت دهید و آن‌گاه که به ده سالگی رسیدند آنها را به خاطر سستی و سهل‌انگاری در نماز بزن، ولی از سه ضربه فراتر نرو.»از این روایت استفاده می‌شود که قبل از ده سالگی، زدن کودک برای نماز جایز نیست. البته سنی که بدین منظور مشخص شده، در روایات، متفاوت ذکر شده است (هفت، هشت، نه و سیزده سالگی) بنابراین، لزوم رعایت جانب احتیاط اقتضا دارد که تا آن‌جا که ممکن است از زدن اجتناب کرده و از روش‌های مناسب‌تر استفاده کرد. ۲ - موارد جواز۱- برای جلوگیری از انحراف: «عن ابی عبدالله فی الصبی: اذا شب فاختار النصرانیه و احد ابویه نصرانی او مسلمین قال: لا یترک ولکن یضرب علی الاسلام؛ از امام صادق (علیه‌السّلام) درباره کودک که به مرحلۀ جوانی رسد و مسیحیت را برگزیند – در حالی‌که یکی از پدر و مادرش یا هر دو مسلمان بوده باشند – فرمود: جوان به حال خود رها نمی‌شود بلکه برای قبول اسلام او را تنبیه می‌کنند» ۲- برای تربیت: «عن النبی فیما اوصی به امیرالمؤمنین «لا تضربن ادبا فوق ثلاث؛ [۳]
ورام، مسعود بن عیسی، مجموعۀورام، ص۳۵۸.
رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌و‌سلم) در بخشی از توصیه‌های خود به امیر مؤمنان علی (علیه‌السّلام) فرمود: برای تادیب و تربیت بیش از سه ضربه (به کودک) نزن»هم‌چنان که در این روایت ملاحظه می‌شود، تنها در موارد خاصی که برای کودک سرنوشت‌ساز است – و نه برای هر عملی که از فرزند سر می‌زند و احیانا مورد رضای والدین نیست – اجازه داده شده که والدین از شیوۀ تنبیه استفاده کنند. ۳ - حدود تنبیه بدنیاز روایات گذشته روشن شد که زدن فرزندان در مواردی – حتی برای تربیت و تادیب – بلامانع است؛ اما باید دید که حدود تنبیه بدنی تا کجاست؟ و پدر و یا مادر تا چه مقدار و با چه وسیله‌ای می‌توانند کودک را تنبیه کنند؟ آیا آنان مجاز هستند که با چوب یا شلاق، وحشیانه کودکان را به اصطلاح خود ادب و در حقیقت شکنجه کنند و بدن آنان را کبود و زخمی نمایند؟ آیا والدین اجازه دارند در هر سنی کودک را تنبیه بدنی کنند؟ آیا می‌توانند هرگاه که از نافرمانی فرزندانشان به خشم آمدند، دیوانه‌وار به جان کودکان معصوم بیفتند و علاوه بر دشنام و ناسزاگویی، آنان را به باد کتک بگیرند؟ بی‌تردید پاسخ منفی است و چنین تصوری که برخی والدین ناآگاه دربارۀ تادیب و تربیت فرزند خود دارند، به کلی غلط است، روایاتی که از پیامبر و ائمه‌هدی رسیده حد و مرز تنبیه را کاملا روشن می‌کند. ۴ - محدودیت تنبیه بدنیتنبیه مجاز شرایط خاصی دارد که با در نظر گرفتن آنها می‌بینیم این اصل، یک اصل حکیمانه است، نه شیوۀ خشونت‌آمیزی برای جبران ناتوانی‌های والدین در تربیت و هدایت کودکان. تنبیه بدنی کودکان پیش از ده سالگی، مجاز نیست و مقدار زدن نیز کاملا محدود است، و اگر بیش از آن باشد، یا منجر به سرخی و کبودی یا نقص عضو گردد، کیفر دارد و... الف) حماد بن عثمان می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السّلام) دربارۀ تادیب و زدن کودک و بنده زر خرید، پرسیدم؟ حضرت فرمود: پنج یا شش ضربه بیشتر نزن و در همین اندازه نیز نرمش نشان ده. ۲- بیش از سه ضربه زدن قصاص دارد. («قلت لابی عبدالله فی ادب الصبی و المملوک، فقال: خمسه او سته و ارفق به») از جمله وصایای پیامبر به علی (علیه‌السّلام) این بود که فرمود: «برای تادیب بیش از سه ضربه نزن زیرا اگر چنین کردی روز قیامت قصاص خواهی شد». (عن النبی (صلی الله علیه و اله) فیما اوصی به امیرالمؤمنین: «لا تضربن فوق ثلاث فانک ان فعلت فهؤ قصاص یوم القیامه».) [۵]
ورام، مسعود بن عیسی، مجموعۀورام، ص۳۵۸.
۳- علی (علیه‌السّلام) به کودکانی که نوشته‌های خود را نزد آن حضرت آورده بودند – تا بهترینشان را برگزیند – فرمود: به معلم خود بگویید که اگر برای تادیب، بیش از سه ضربه به شما بزند، از او قصاص خواهد شد. («قال علی (علیه‌السّلام) لصبیان القوا الواحهم بین یدیه لینظر فیها یخیر بینهم...: ابلغوا معلمکم ان ضربکم فوق ثلاث ضربات فی الادب اقتص منه») ۵ - ثبوت دیه بر پدرهرگاه تادیب و تنبیه فرزند جز با زدن او میسر نباشد، اگر چه با رعایت شرایط ضروری آن بی‌اشکال به نظر می‌رسد، اما پدر باید به این نکته متوجه باشد که اگر در اثر زدن، بدن فرزند سرخ یا کبود و یا زخمی گردد یا آسیب ببیند و یا احیانا فرزند زیر ضربات پدر، فوت کند، اگر چه بدین‌منظور پدر قصاص نمی‌شود (این حکم فقط مختص به پدر است) اما یقینا باید دیه بپردازد، گرچه زدن فرزند به قصد دیگری جز تادیب هم نبوده باشد. [۷]
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، ج۴، ص۱۹۲.
فتوای حضرت آیةالله‌العظمی اراکی (رحمةالله) در این‌باره چنین است: سؤال: هرگاه پدر، فرزند خود را به قصد تادیب مورد ضرب قرار دهد آیا دیه دارد یا نه؟ جواب: هرگاه تادیب طفل متوقف باشد بر ضرب، جایز است، ولی باید سرخ و کبود نشود و در فرض جواز، حکم تکلیفی با حکم وضعی منافات ندارد، مثل اکل در مخمصه... که با ضمان منافات ندارد، پس هرگاه سرخ یا کبود یا سیاه شود دیه مقرره را دارد. ۶ - یادآوری۱- روایات اسلامی تنبیه بدنی را فقط در موردی تجویز می‌کند که جنبۀتربیتی و هدایتی داشته باشد، نه این که هرگاه فرزند به دلخواه پدر و مادر و طبق سلیقه‌های شخصی یا تمایلات نفسانی آنان عمل نکرد، مجاز باشند او را تنبیه بدنی بکنند؛ زیرا دیگر تنبیه به عنوان عامل بازدارندۀاز کارهای بد و وادار شدن به کارهای خوب مطرح نیست، بلکه فقط وسیله‌ای است برای فرونشاندن خشم و غضب والدین. ۲- والدین مجاز نیستند کودکان کمتر از هفت سال (و بلکه برای رعایت احتیاط، کودکان کمتر از سیزده سال) خود را برای وادار کردن به نماز خواندن کتک بزنند. ۳- حداکثر تنبیه بدنی کودکان شش ضربه است. البته معلم و مربی حق ندارد بیش از سه ضربه بزند (آیةالله‌العظمی خویی (رحمةالله) می‌فرماید: «هذا فی غیر المعلم، و اما فیه فالظاهر عدم جواز الضرب بازید من ثلاثه...») و اگر بیشتر از این اندازه بزند، علاوه بر این که مرتکب حرام شده، بلکه باید قصاص هم بشود. پدر اگر چه تا زدن شش ضربه مجاز است، اما در صورتی‌که از این حد تجاوز کند در روز قیامت قصاص خواهد شد و قصاص خداوندی، بسیار شدیدتر و دردناک‌تر از قصاصی است که در دنیا به دست بشر انجام می‌گیرد. ۷ - روش‌های تنبیهتنبیه ممکن است به صور گوناگون انجام گیرد و منحصر به کتک زدن نیست؛ زیرا ترش‌رویی و اخم نیز نوعی تنبیه است، هم‌چنان که محروم کردن کودکان از بعض امور خوشایند و پر جاذبه نیز تنبیه دیگری است؛ اما در تنبیه جسمانی نیز مراد توسل به شیوه‌های خشن و وحشیانه و ضربه زدن با ترکۀ انار و شیلنگ و شلاق و... نیست. مثلا در مورد وسیلۀ تنبیه زن به وسیلۀ شوهر که قرآن در آیۀ «و اضربوهن...» به آن اشاره کرده، مرحوم طبرسی در مجمع البیان از امام باقر (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که مقصود «زدن با مسواک» [۱۰]
فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، ج۱، ص۳۵۴ به نقل از مجمع البیان.
[۱۱]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان.
است.بنابراین، اگر در باب تنبیه زن توسط شوهر بدین‌گونه برخورد شود. شیوۀ خاص تنبیه کودک نیز معلوم است. به اولیا و مربیان توصیه می‌شود که اولا: تنبیه و به‌ویژه تنبیه بدنی را به عنوان شیوه‌ای عمومی و اصل اولیۀ برخورد با خطاهای کودکان به کار نگیرند. ثانیا: بر اعصاب و احساسات خود مسلط باشند و در صورت لزوم از تنبیه استفاده کنند تا جلو کجروی کودک را بگیرند، نه این‌که خشم خود را بر کودک خالی کنند. ثالثا: به حداقل تنبیه اکتفا کنند و از آن فراتر نروند. رابعا: برای تنبیه کودک از هر وسیله‌ای استفاده نکنند، هم چنین بر صورت و مواضع آسیب‌پذیر کودک نزنند و از شدت عمل و تنبیهات خشن جدا پرهیز کنند. ۸ - قهر، بهترین راه حلبهترین راه حلی که می‌توان در این مساله مهم و پیچیده ارائه کرد و از درس‌های تربیتی اسلام و اهل بیت (علیهم‌السّلام) است که این حتی اگر نیازی به تنبیه فرزندان باشد، آنها را نزنید؛ آنان غنچه‌های بهشتی هستند که زندگی را شیرین کرده‌اند، در چنین مواقعی با آنها قهر کنید؛ زیرا این عمل در روحیۀ کودک تاثیر به سزایی دارد و کودک احساس می‌کند با قهر کردن پدر یا مادر از او، گویی تمام درها به رویش بسته می‌شود و هیچ راهی جز دست کشیدن از کارهای خلاف خود ندارد، پس می‌کوشد از کارهای زشت خود دست بردارد و از پدر و مادر یا مربی هم پوزش بخواهد، اما نباید قهر کردن خیلی طول بکشد وگرنه بازتاب‌های منفی دیگری در بر خواهد داشت. امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) به یکی از یاران خود که از دست فرزندش به ستوه آمده بود و شکایت می‌کرد فرمود: «لا تضربه واهجره و لا تطل؛ او را نزن، بلکه با او قهر کن، اما خیلی طول نکشد». ۹ - روش اهل بیت در تنبیهاما روش اهل بیت (علیهم‌السّلام) این نبوده که فرزندانشان را تنبیه بدنی کنند، و موردی سراغ نداریم و نقل نشده که چنین کاری کرده باشند. پس باید دید که شیوۀ تربیتی آن بزرگواران چگونه بوده است. با این‌که بعضی از آنان فرزندان زیادی داشتند، اما هرگز نیازی نمی‌دیدند بچه‌هایشان را تنبیه بدنی کنند و این مساله بسیار مهم و درس‌آموز است و این ما هستیم که چون با راه و روش تربیت والای اسلامی آشنایی درست نداریم فکر می‌کنیم که زدن تنها راه تربیت فرزند است. امامان معصوم (علیهم‌السّلام) نه تنها با کودکان با رافت و نرمی رفتار می‌کردند، بلکه با غلامان خود نیز خوش‌رفتار و نرم‌خوی بوده‌اند، و در آن روزگار که در جامعه با بدترین روش‌ها یا بردگان رفتار می‌شد، آن بزرگواران هرگز نسبت به بردگان خشونت به خرج نمی‌دادند و جز با نرمی و ملایمت با آنان رفتار نمی‌کردند. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعپایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «»، تاریخ بازیابی ۹۶/۸/۲. |